نقد اجتماعی تصوف ( با تأکید بر تحولات اجتماعی ایران در سده های پنجم و ششم هجری)

عرفان اسلامی، یکی از ثمرات تعالیم قرآن مجید است و تصوف اسلامی در بنیان خود، نهضتی علیه دنیاپرستی، جزم اندیشی و ظاهرگرایی است. تا پیش از قرن پنجم هجری، تصوف اسلامی رشد و گسترش بسیاری یافته بود؛ اما از این دوره به بعد، بویژه در عصر سلجوقیان، به طرز چشمگیری در میان توده ها و قشرهای مختلف جامعه اسلامی نفوذ یافت و مورد استقبال گسترده واقع شد. اما در این دوره، چه عواملی در گسترش تصوف اسلامی در میان توده های مردم نقش اساسی داشته است؟ مردمان هم عصر صوفیان، چه دیدگاهی نسبت به آنان داشته اند؟ و صوفیه تا چه حد به مسائل اجتماعی روزگارشان توجه داشته اند؟ تحقیق حاضر که با تأکید بر بعد اجتماعی تصوف و با روش « جامعه شناسی محتواهای ادبی» صورت پذیرفته، نشان می دهد عوامل بسیاری در گسترش عرفان و تصوف در سده های پنجم و ششم، نقش داشته که مهم ترین آن عبارتند از: احیای کلام اشعری؛ جنگ های بسیار و ناامنی و تضعیف روحیه ملی ایرانیان؛ نظام مند شدن تصوف؛ نزدیک شدن هر چه بیشتر طریقت و شریعت؛ مشروعیّت یافتن تصوف در میان دیگر فرق اسلامی؛ و حمایت خاص سلجوقیان از صوفیه. مشروعیت یافتن صوفیه هرگز بدان معنا نیست که آنان با مخالفت مواجه نمی شدند. صوفیه از دیرباز با مخافت های بسیار رو به رو بوده اند؛ بسیاری- همچون اغلب فقها و متشرعه- ، به شدت با تصوف مخالفت ورزیده اند؛ اما مهم ترین منتقدان صوفیه، از میان خود آنان برخاسته اند. آنان با بیان انحرافات و کاستی های تصوف عصر خود، همواره در پی حفظ اصالت تصوف و نگهداری آن از آفت بدعت ها و کژی ها بوده اند. مشایخ بزرگ صوفیه که رفته رفته صاحب پایگاه اجتماعی مهمی شده بودند، کوشیدند تا حد ممکن از تعصبات فرقه ای و مذهبی، و همچنین ظلم و ستم سلاطین و امرا و ایادی شان بر مردم فرودست بکاهند.